تاریخچه ساز ستار

 مقدمه

 هدف این پژوهش شناخت و بررسی تاریخچه ساز سه تار و همچنان نوازندگان و سازندگان این ساز از قدیم تا به امروز می باشد ،  لیکن پژوهشگر با  توجه به منابع مکتوب ای که از استادان قدیم و امروز موجود می باشد و پژوهش های به عمل آمده در این راستا ، با کمک استادان خود و جمعی از همکاران ، سعی را بر این داشته است که در مرحله اول بتواند یک جمع بندی مختصر از تاریخچه موسیقی و تغییر و تحولات ناشی از جابجایی های سیاسی و فرهنگی که در تاریخ پر عظمت ایران بسیار زیاد می باشد.

  و همچنین بررسی در مورد جایگاه سه تار در قدیم و نوازندگان مهم این ساز چه در اثر حاضر و چه در قدیم به دست آورده و حاصل این پژوهش را هر چند کم و پرنسس در اختیار علاقمندان به این مقوله قرار دهد .

بهترین اموزشگاه موسیقی در تهران که در پاسداران با نام ریتم آوا شناخته می شود

ساز سه تار چیست؟

ساز سه تار از جمله سازهایی است که شناخت درست  توانایی های اجرایی آن و همچنین شناخت تکنیک های اجرایی آن کمتر مورد بررسی قرار گرفته است ،  یا به عبارت دیگر توانایی های این ساز ،  ز چه در  تکنوازی و چه در گروه نوازی ها کمتر مورد توجه بوده است .

این مسئله که ما معمولاً در اجرا های گروهی ،  ساز سه تار را کمتر می بینیم و یا در مواقعی اصلاً نمی بینیم ،  شاید به خاطر همین مسئله یعنی معرفی نشدن صحیح این ساز و توانایی های تکنیکی آن ،  و یا به خاطر حجم صدادهی کم این ساز می باشد .

ویژگی ظاهری سه تار و ساختار آن

 ساز سه تار به علت شکل فیزیکی خاص خود ، دارای توانایی محدود از لحاظ حجم یا قدرت صدادهی میباشد .  این امر به این علت است که اولاً کاسه کوچک این ساز که به وسیله صفحه‌های باریک مسدود می شود   قدرت چندانی در تشدید صدای که باید از سوراخ هایی که بر روی صفحه تعبیه شده است به گوش برسد را ندارد ، 

زیرا مکانیسم صدادهی در اکثر سازه ها ،  به این صورت است که :  سیم ها که نغمه ها یا همان نت ها را از آن ها حاصل می شوند ،  از یک طرف به دسته سازمان تهیه می شود که به وسیله گوش ها برای تنظیم کوک استفاده می شود ،  از طرف دیگر از روی خرک که در انتهای صفحه تعبیه شده رد می شود و در انتها به سیم گیر ساز متصل میشود .

هر زخم یا ضربه ای به سیم باعث می شود که ارتعاش حاصل از این زخم به وسیله خرک به صفحه برسد ،  صفحه بسیار نازک است لرزش سیم ها یا به عبارت صدای حاصله را داخل کاسه که مسدود است ،  تشدید می کند ( به علت خاصیت آکوستیکی چوب )  این صدا از داخل سوراخ هایی که بر روی صفحه قرار داده‌اند بیرون می آید و به گوش می رسد .

 این مکانیسم در ساز سه تار به علت اندازه کوچک این ساز نسبت به سازهای دیگر ،  و همچنین صفحه باریک و کاسه کوچک آن ،  کمی از لحاظ حجم صدا پایین می باشد .

البته امروزه با توجه به دستگاه‌های پیشرفته صدابرداری و سیستم های حرفه ای صدا ،  این نقیصه تا حدود بسیار زیادی برطرف شده است ،  حتی می‌توان گفت با توجه به تغییراتی که اخیراً در شکل ساز به وجود آمده ،  از جمله :  بزرگتر شدن کاسه ساز ،  تغییر در شکل گوش های ساز ،  طول دسته و خرک ،  حجم صدای تولید شده از سه تار با گذشته آن متفاوت است .

 صدای سه تار در گذشته آهنگین تر  و البته کم حجم تر از سه تار ساخت امروز می باشد ، 

 توضیح : 

[  البته امروزه  هم کسانی هستند که سه تار را به سبک و شیوه قدیمی میسازند ،  که در این پژوهش ،  پژوهشگر سعی کرده است به بررسی برخی از آنها بپردازد ]

 ولی به طور کلی شکل ظاهری ساز سه تار نسبت به گذشته تغییر چندانی نکرده است که باعث دگرگونی این ساز شود .

 در بررسی دیگری که در این پژوهش انجام گرفته است ،  سعی شده از آثاری را که در آن ها ،  سه تار به صورت گروه نوازی به کار برده شده را نام برده و در مورد ساختار و ترکیب بندی اثر نیز توضیحی داده شود .  در این پژوهش ،  بررسی و توضیح آثار بعضاً از منابع مکتوب ای که در دسترس بوده ،  استخراج شده ،  بعضی از مطالب هم به صورت نقل قول مستقیم با صاحب اثر و استادان صاحب‌نظر از جمله :  استاد پیروز ارجمند ،  استاد مسعود شعاری ،  استاد کیوان ساکت ،  استاد محمدرضا لطفی ،  استاد حسین علیزاده که نگارنده را چه به صورت مستقیم و چه با کتاب‌ها و آثار خود ،  در گردآوری این رساله همراهی و پشتیبانی فراوان نموده اند .

 در ادامه این پژوهش سعی شده است ،  از تاریخچه موسیقی و فرم های موسیقی ،  که در قدیم به کار می رفتند و امروزه شاهد کمرنگ‌شدن این سنت هستیم ،  به صورت اجمال توضیحاتی داده شود . 

 نوازندگان برجسته سه تار :.

 زندگینامه استاد ابوالحسن صبا مورد بررسی قرار می گیرد ،  زیرا در مرحله اول تاثیرات استاد صبا در نوازندگی سه‌تار به حدی مهم است که نگارنده سعی کرده است با توجه به منابع مستند و راهنمایی های استادان خویش ،  بررسی و پژوهش در این زمینه به صورت مجزا و کامل تر بپردازد .

 ابوالحسن صبا از معدود کسانی که تاثیرات وی بر موسیقی و نوازندگی برخی از سازها خصوص آن سه تار ، درحدی است که باعث به وجود آمدن سبکی به‌خصوص به خود شده است .

 لذا پژوهشگر در این رساله ،  زندگی نامه ،  آثار و تحولات زندگی حرفهای استاد صبا را مورد بررسی قرار داده و سعی کرده در پژوهش خود ،  تأثیر صبا بر موسیقی به طور کامل و در ثانی شیوه خاص نوازندگی آن در ساز سه تار ( صبایی که ساز اول و اصلی سه‌تار است )  را مورد بررسی قرار داده و به آن بپردازد .

 مطالعه کنید درباره ابوالحسن صبا و انواع سبک ها بیشتر بدانید

سه تار و دگرگونی های  آن در سده اخیر :

 در این پژوهش ابتدا به بررسی زندگی استاد مهدی کمالیان به عنوان یکی از مشهورترین سازندگان سه تار ،  به خود نوازنده این ساز نیز بوده ،  اشاره می شود و در ادامه ذکر از تغییراتی که در این ساز به عمل آورده مورد بررسی قرار می گیرد .

 استاد مهدی کمالیان در سال ۱۲۹۷ شمسی در تهران متولد شد .

 عبدالرحیم یکی از تجار بزرگ دوره انقلاب مشروطه بود که پیش از تولد ایشان زندگی را بدرود گفت و این خاطره همواره برای او ناگوار ماند .

 دروس اولیه هنر و ادبیات کلاسیک را در کنار تحصیلات دبیرستان و دانشگاهی نزد برادر بزرگ ترش  که مردی محقق و دانشمند بود فرا گرفت .  هم او بود که مشوق او در موسیقی گردید و او را به مرحوم دکتر گل گلاب معرفی کرد .  این آشنایی و نزدیکی اثر عمیقی در علاقه و استعداد  این دوستی و مودت ادامه داشت .

 اولین استاد مهدی کمالیان ،  حسین خان هنگ آفرین یکی از شاگردان بارز میرزا عبدالله بود که به موسیقی غربی نیز آشنایی داشت .

 یکی از خاطرات زیبایی که استاد کمالیان از حسین خان نقل می کند چنین است :

( در یکی از روزهای کلاس که برای گرفتن درس نزد ایشان رفته بود مشخصی را آنجا دیدم که قبل از من نزد ایشان آمده بود و به نظر می رسید که موسیقی دان باشد . 

پس از رفتن ایشان و گرفتن درس از ایشان استاد هندی آفرین به هنگام خداحافظی از من خواست تا به نزد استاد صبا بروم و پیغامی را به او بدهم که این پیغام چنین بود :  از قول من به استاد صبا بگو که عبادی خواهش کرده است که من واسطه شوم و از ایشان بخواهم که در رادیو سه‌تار ننوازد و به ویولون زدن بسنده کند ،  اگر او سه تار بنوازد دیگر سازمان جلوه نخواهد کرد ،  به صبا بگو که به احترام میرزا عبدالله که به گردن موسیقی ایران حق بزرگی دارد این خواهش را ادا کند و باعث خوشحالی عبادی که فرزند استادش هست ، بشود )

مطالعه کنید اصطلاحات موسیقی ایرانی چیست

 استاد کمالیان داستان را چنین ادامه می دهد که من به منزل سوار رفتم و پیغام را به او دادم و ایشان بدون درنگ خواهش استادش هنگ آفرین را پذیرفته و دیگر در رادیو سه تار نواخت .

 پس از فوت حسین خان  هنگ آفرین شرایط زندگی و مسئولیت های اداری مانع از آن شد که آقای کمالی آن بتوانند زیر نظراساتید زمان خود ،  به فراگیری بپردازد .  هر چند تا آنجا که ایجاب می کرد نزد شخصیت‌هایی چون عبدالحسین صبا و سعید هرمزی یوسف فروتن و حسین صبا و نورعلی برومند و امیر قاسمی می‌رفت  و مطالعات و آشنایی خویش را در این رابطه بسط و گسترش می‌داد .

کلاس آموزش سهتار

اگرچه استاد اولین شانس این خانه آهنگ آفرین بود اما سبک نوازندگی حدود زیادی متاثر از شادروان سعید هرمزی است .

استاد مهدی کمالیان به اساتید احترام زیادی می گذاشت که موسیقی را وسیله امیال مادی و شهرت طلبی نمی‌کرد و به همین دلیل او بیشتر خود را متاثر از هرمزی می داند که در این راه درویش سوخته دلی بود که به هیچ چیز جز موسیقی و حال درونیش نمی اندیشید .

 مهدی کمالیان پس از آشنایی با دکتر گل گلاب به این فکر افتاد که ستاری سفری برای گل کلاه و کلنل وزیری بسازد که هنگام کوه پیمایی که او نیز گهگاه همراه آنها می شود کارایی داشته باشد ،  چرا که هم به سه تار بزرگ بسیار مشکل بود و اکثراً در بالای قله  حسرت فقدان یک ساله همه را متاسف می‌کرد .  راهنمایی دکتر گل گلاب اقدام به ساخت سه تار کتابی نمود که نوازنده می توانست آن را به چند تکه تقسیم نمایند .  خود استاد کمالیان در این باره چنین نقل می کند : 

 یک روز که به بالای ارتفاع رسیدیم آقای گل گلاب به استاد وزیری فرمود که مهدی ستار سبک و  جالبی را با نظر من ساخته است که اگر دوست دارید و حالش هست آن را امتحان بفرمایید ،  وزیری با خوش رویی و خوشحالی که سازی در این خلوت دارد سه تار را گرفت و مشغول نواختن شد و پس از اجرا از این ابتکار بسیار استقبال کرد .

 بعد  از این گل گلاب و او را تشویق کرد تا این کار را ادامه دهد و کمالیان ستاره دیگری ساخته آن نیز مورد پسند استاد قرار گرفت کمالیان باز چنین تعریف می‌کند که :

 روزی در خدمت آقای گل گلاب به نزد مرحوم استاد ابوالحسن صبا  رفتیم .  هنوز ساعتی نگذشته بود که گل گلاب به صبا گفت که مهدی استعداد خوبی در سه تار سازی دارد و صبا که از دست  سه تاری که ساخت مفتح السلطان بود به ستوه آمده بود و می گفت خوب می سازد اما حال ستار ندارد آن را برای مهدی آورد و گفت اگر مردی این را درست کن تا خوش بخواند .  صبا در واقع با دادن سه تار از شر آن خلاص می شوید می‌شد چون امیدی نداشت که به من بتوانم از عهده این کار بر آیم به خصوص که بسیار جوان بودم .

 لیان پس از ترک منزل صبا به راهنمایی دکتر گل گلاب با تلاش زیاد سه تار را دستکاری می کند و با افزودن چند سوراخ به جا در چند. به این سه تار روح تازه‌ای می‌دهد و برای صبا می برد و ایشان از کار کمالیان استقبال می کند و او را تشویق به ساختن می کند .

 یکی از جنبه های بسیار با ارزش هنر کمالیان توجه و دقت و مطالعه روی سه تارهای قدیمی بوده است .  می توان به جرات گفت که او تنها کسی است که بیش از هنر موسیقی دان و ساز سازی  ، سه تارهای قدیمی نام آوران این حرفه را دیده و حتی تعمیر نموده است .

هرگاه  سه تارهایی که در اثر مرور زمان و کهولت مریض می شدند  و یا به خاطر بی احتیاطی صدمه می دیدند ، کمالیان چنان با این ستاره ها خلوت می کرد که تنها طبیب جراحی را میشود در حین عمل این چنین دید . که گاهی تا سحر ادامه داشت ،  روی این گونه تعمیرات کار می کرد و بالاخره تایوان را نمی یافت آرام و قرار نمی گرفت . 

بارها و بارها صفحه سه تار را عوض می کرد تا آن صدای مطلوب را به دست آورد  و اگر بخواهیم برای عنوانی با توجه به تخصص های علمی دیگر بیابیم طبیب سه‌تار بهترین واژه برای اوست .کمالیان تمام کارهای هنری اش را با عشق انجام می‌داد و بدون حال معنوی اقدام به ساخت یا تعمیر یا هر کار دیگری نمی کرد و شاید به همین دلیل است که تمام ستاره های و از عمق روحانی صدا برخوردارند .